1. Verschijnselen
2. Diagnose
3. Prevalentie
4. Regelgeving
5. Aanpak besmette bedrijven
6. Preventie
7. Websites en literatuur

---

De kiem

Het AVP-virus is een lineair dubbelstrengs DNA-virus en de enige vertegenwoordiger van het genus Asfi­virus in de familie Asfarviridae. Alleen varkens zijn gevoelig voor AVP-virus (AVPV). Het is het enige bekende DNA arbovirus.

De standaard nmenclatuur (naamgeving) is gebaseerd op de stad of het land van isolatie en de twee laatste cijfers van het jaar van isolatie (bijvoorbeeld Netherlands 86 of Malta 78). In andere publicaties wordt de naamgeving uitgebreid met de species waarin het gevonden is (bijvoorbeeld ASFv/Kirkutsk/dom/2017 (voor een in 2017 gevonden stam in Kirkutsk in gedomesticeerde varkens) of ASFv/Georgia/wb/2007 (voor een stam uit wilde varkens die in 2007 gevonden is in Georgië) (Malladi, et al. 2022, Kolbasov, et al. 2018).

Het AVP-virus heeft een buitenste envelop (met eiwitten p12 en p24), een viraal kapsel (‘viral capsid’, met eiwit p72), een binnenste envelop (met p12, p54 en p17 eiwitten), een schaal rondom de kern (‘core shell’, polyprotein220 en polyprotein62) en de kern zelf (p10). Al deze lagen maken het virus buitengewoon resistent tegen invloeden van buitenaf (Salas en Andres, 2013).

Het virus is ongeveer 170-190 kb groot met een groot conservatief deel (C region, van 125kb) en twee zogenaamd meer variabele delen (Cackett, et al. 2020, Malogolovkin, et al. 2015). Gebaseerd op sequentie-analyse van het B646L-gen, dat codeert voor het major capside eiwit p72, kunnen 24 genotypen worden onderscheiden (Hailong Qu, et al. 2022). Hiervan zijn er 21 aangetoond in gedomesticeerde of wilde varkens uit Oost- en Zuid-Afrika. Genotype 1 wordt sinds 1957 hoofdzakelijk aangetroffen in West- en Centraal-Afrika, Europa, het Caribische gebied en Brazilië. De huidige wereldwijde epidemie, die in 2007 startte in de Kaukasus, wordt veroorzaakt door genotype 2 (Rowlands, et al. 2008).

Onderzoek naar andere genoomregio’s (E183L en CP204L, coderend voor het p54­ en p30­ eiwit, en de centrale variabele regio binnen ORF B602L) heeft geleid tot het vinden van subgroepen binnen meerdere van de genotypen (Rowlands, et al. 2008).

Gevoelige diersoorten

Alleen varkens zijn gevoelig voor het virus. In de familie van ‘Suidae’ zijn alle genera gevoelig voor AVPV, zowel het gedomesticeerde varken (Sus scrofa domesticus) als de wilde zwijnen (Sus scrofa), en de Wrattenzwijnen (Phacochoerus spp.). Infecties van het gedomesticeerde en het wilde zwijn verlopen relatief vaak ernstig en lethaal.

Volksgezondheid

De mens is niet gevoelig voor het virus.

Overleving

Het virus is zeer resistent in de omgeving, met name bij koude temperaturen. Het wordt geïnactiveerd bij hogere temperaturen (70 min bij 56°C, 20 min bij 60°C of >70°C) (.OIE Technical Disease Card AFRICAN SWINE FEVER, 2019). Het virus is stabiel tussen pH 4,0 ­en 11,5 maar wordt geïnactiveerd bij pH<3,5 of pH>11,5 mits het medium vrij is van organisch materiaal. Vooral serum verhoogt de resistentie van het virus; het virus blijft bij een pH van 13 eenvoudig een week infectieus mèt serum terwijl het maximaal een dag infectieus blijft zonder serum. De infectieusiteit van AVPV in producten en varkensproducten is de afgelopen jaren redelijk uitvoerig onderzocht en beschikbaar via diverse bronnen (EFSA, 2014). Een beknopt overzicht is beschikbaar in Tabel 1.

In de omgeving (zoals zand of strooisel) is aangetoond dat het virus tot zeker bijna twee jaar infectieus aanwezig kan blijven wanneer geen aanvullende maatregelen worden genomen.

Tabel 1. Duur van AVPV infectieusiteit in verschillende materialen en matrices.

Materiaal / omgeving	Duur (in dagen)
Gekookt vlees (> 30 min bij 70°C)	0
Bloedzuigende vliegen	2
Faeces (bij 37°C)	3,7
Faeces (bij 4°C)	8,5
Oral fluids	10
Faeces (bij kamer temperatuur)	>11
Gecontamineerd varkenshok	30
Gerookt vlees (ontbeend)	30
Vlees (met en zonder beenderen) of gehakt	105
Mest (inclusief urine) (gekoeld)	112
Gekoeld vlees	150
Faeces (gekoeld)	159
Gezouten vlees	182
Huid en vet (gedroogd of niet)	300
Gedroogd vlees (zoals Iberico of Parmaham)	300
Bloed (bewaard bij 4°C)	>500
Bevroren vlees	1000
Teken (Ornithodorus spp.)	>1500

bron: geselecteerd en gebaseerd op EFSA, Scientific Opinion on African swine fever, EFSA Journal, 2014; 12(4): 3628. De duur geeft een bekende of geschat maximum duur van infectieusiteit aan. Temperatuur en vochtigheidsgehalte kunnen de waarden sterk beïnvloeden.

Desinfectie

Het virus is gevoelig voor vetoplossende reinigings- of desinfectiemiddelen, alsmede oxiderende stoffen (zoals fenol of hypochloriet). Deze stoffen werken in op het kapsel van het virus.

Geschikte detergentia:

• Anionische producten (bijvoorbeeld zeep) zijn negatief geladen alkalische zouten van vetzuren. Deze producten zijn sterke detergentia en zwakke desinfectantia.
• Niet-ionische detergentia zijn ongeladen producten met een goede emulsievorming en een goed doordringend vermogen, beperkte schuimvormende eigenschapen en een geringe desinfecterende activiteit.
• Kationische producten zijn positief geladen oplossingen met enige werkzaamheid tegen virussen met een kapsel envelop. Quaternaire ammoniumverbindingen behoren tot deze groep.

Welke desinfectiemiddelen kan ik gebruiken in Nederland?

Op de website van het Ctgb (College voor de toelating van gewasbeschermingsmiddelen en biociden) is te vinden welke middelen geregistreerd zijn in dierverblijven en/of transportmiddelen als desinfectiemiddel tegen AVPV.

Op de website van de NVWA is ook een lijst te vinden met toegelaten producten voor Reiniging en Ontsmetting van transportmiddelen; zie de lijst van de NVWA 'Lijst toegelaten ontsmettingsmiddelen R&O AVP'.

In het algemeen geldt; lees de bijsluiter van het desinfectiemiddel voor effectief èn veilig gebruik en controleer de website van het Ctgb voor wijzigingen.

---

Verschijnselen van Afrikaanse varkenspest

Klinisch beeld

Incubatieperiode

Het klinisch beeld hangt sterk samen met de grootte van het koppel, hoe lang het virus al aanwezig is in het koppel en wat de blootstellingsroute is geweest. Een ‘punt’-introductie bij dieren in een hok van een bedrijf leidt minder snel tot uitgebreide verspreiding in vergelijking met bijvoorbeeld een introductie via besmette naalden of gecontamineerd voer. Hoewel AVPV vaak wordt geassocieerd met acute massale sterfte moet men vooral bedacht zijn op AVPV (of KVP) bij sluimerende klachten en langzaam toenemende sterfte in een koppel. Bij twijfel altijd melden (Factsheet Diagnostiek AVP en KVP | Publicatie | NVWA, Stand: 22-12-2023).

Het is belangrijk om onderscheid te maken tussen de incubatieperiode in individuele dieren en de tijd tussen introductie en detectie in een koppel dieren. De tijd tussen introductie en detectie is vooral van belang voor de kans op transmissie tussen bedrijven en hangt af van de incubatieperiode voor individuele dieren èn de mate van verspreiding binnen het bedrijf èn de meldingsbereidheid.

Voor individuele dieren is de incubatieperiode bij experimentele infectie kort en relatief constant (gemiddeld 4 dagen (spreiding tussen 2 en 5)). Bij natuurlijke besmetting is de incubatieperiode meer variabel en ligt die tussen de 4 tot 19 dagen. De lengte van deze periode hangt af van de infectiedosis en de infectieroute. Orale opname van infectieus materiaal of parenterale besmetting zijn efficiënte besmettingsroutes (Gallardo, et al. 2015).

Verschijningsvormen

In handboeken worden vier verschijningsvormen van AVP onderscheiden, peracuut, acuut, subacuut en chronisch met bijbehorende klinische verschijnselen en macroscopische bevindingen bij sectie (Tabel 2). Verschijnselen zijn niet exclusief voor een verschijningsvorm.

Tabel 2. Verschijningsvormen en mogelijke klinische verschijnselen van AVPV.

Verschijningsvorm	Per-acuut	Acuut	Sub-acuut	Chronisch
Sterfte	Binnen enkele dagen tot 90-100%	Binnen 7-10 dagen, sterfte 90-100%	Deel herstelt na 3-4 weken. 70% sterfte	30% sterfte
Koorts	Hoog tot 42°C	Hoog	Matig	Intermitterend of geen
Gedrag en bewustzijnsniveau	Verminderde activiteit en zwakte (lethargie)   Kan worden gemist door zeer snel verloop	Verminderde activiteit en zwakte (lethargie)	Verminderde activiteit en zwakte (lethargie)	Matig verminderde activiteit of zwakte (lethargie)
Eetlust (anorexie)	Sterk veminderd, maar soms pas na eerste sterfte van dieren in koppel	Verminderd	Matig verminderd	Matig tot niet verminderd
Conditie	Goed	Goed	Matig	Vermageren / slijten
Huid	Erytheem, maar soms afwezig	Erytheem en/of gedemarkeerde hyperaemische zone Cyanose Bloedingen	Erytheem Cyanose Bloedingen	Necrotische gebieden
Digestie	-	Diarree mogelijk, eventueel met bloedbijmenging of melena Braken (incidenteel)	Diarree mogelijk Braken (incidenteel)	Diarree mogelijk Braken (incidenteel)
Respiratie	-	Dyspneu Neusuitvloeiing		Hoesten t.g.v. secundaire infecties
Reproductie	-	-	Abortus (hoeft niet)	Abortus (hoeft niet)
Secundaire infecties die leiden tot	-	-	Diarree	Diarree, hoesten, gewrichtsontsteking
Thrombocytopenie bij bloedonderzoek	-	- / +	+	-
Leukopenie bij bloedonderzoek	-	-	+/-	+/-

Tabel 3. Bevindingen bij pathologisch onderzoek

Verschijningsvorm	Per-acuut	Acuut	Sub-acuut	Chronisch
Algemeen	Bloedingen in interne organen en spieren	Bloedingen in interne organen en spieren
Huid			Focale necrose	Focale necrose
Hart	-	Bloedingen in epi- en endocard	Bloedingen in epi- en endocard en hydropericard	Fibrineuze pericarditis
Longen	-	Ernstig alveolair oedeem Soms ook bloedingen		Pleuritis en pneumonie
Milt	-	Hyperaemische splenomegalie	Gedeeltelijke hyperaemische splenomegalie of focale infarcten	Vergroot met normale kleur
Darmen	-	Petechiën en ecchymoses (bloedingen) in darmen	Petechiën en ecchymoses (bloedingen) in darmen
Galblaas	-	Petechiën	Galblaaswand-oedeem	-
Nier	-	Petechiën, met name in de cortex	Petechiën, in de cortex, medulla en pelvis en peri-renaal (of retroperitoneaal) oedeem	-
Urineblaas	-	Petechiën	Petechiën
Lympheknopen	-	Gastrohepatisch en gemarmerd	Bloedstolsel aspect	Gezwollen
Hersenen	-	Oedeem in meningen of hersenen	Oedeem in meningen of hersenen
Tonsillen	-	-	-	Focale necrose

Bron: gebaseerd op informatie uit FAO ASF Detection and diagnosis, a manual for veterinarians based, 2017 en Center of Food Security and Public Health, University of Iowa 2022.

Morbiditeit en mortaliteit

AVPV wordt vaak onterecht geassocieerd met hoge en massale sterfte. Hoewel geïnfecteerde varkens op den duur meestal allemaal sterven is de massaliteit sterk afhankelijk van de mate van verspreiding binnen het koppel. De besmettelijkheid (‘infectieusiteit’ of ‘contagiousness’) van AVPV is, in tegenstelling tot wat vaak wordt gesteld, niet bijzonder hoog. Binnen het hok infecteert een geïnfecteerd dier gemiddeld 1 ander dier per dag (βbinnen= 1 (Nielsen, et al. 2017)) en omdat dieren binnen ongeveer een week overlijden is R0 ongeveer 5. Tussen hokken verloopt de transmissie veel langzamer; een geïnfecteerd dier infecteert gemiddeld eens per 2 dagen een dier in een ander hok (βtussen=0.46 (Nielsen, et al. 2017)). Wanneer de verspreiding binnen en tussen hokken wordt vergeleken middels R0, blijkt hetzelfde; bij een uitbraak in een naïef bedrijf is de transmissie binnen het hok hoog (R0 = 5 (95%CI: 2-9), maar de transmissie tussen hokken lager (R0 =2.7 (95%CI 0.7-5.2) (Depner, et al. 2017).

Derhalve kan, door de tragere verspreiding tussen hokken èn vroege onderkenning en detectie, de initiële morbiditeit beperkt zijn. Waardoor, wanneer uitval percentage als richtlijn wordt genomen om te melden, vooral in grote bedrijven het risico bestaat dat een uitbraak pas relatief laat leidt tot alarmerende verschijnselen en meldingswaardige sterfte (Lamberga, et al. 2020).

De morbiditeit is afhankelijk van de virulentie van de virusstam, de infectieroute en de verspreiding binnen het koppel, en de uitingsvorm op moment van detectie. Immers bij mildere uitingsvormen kan mogelijk pas later aan AVP gedacht worden waardoor het virus reeds verder verspreid is in het koppel. De letaliteit bij het momenteel actuele virus is 90 – 100 procent. In het verleden is bij laag virulente stammen lagere letaliteit gerapporteerd, tot 30 procent (Sánchez-Vizcaíno, et al. 2019). Dieren die de acute infectie overleven blijven echter wel virus uitscheiden en zijn in staat andere dieren te infecteren (Eblé, et al. 2019)

Bij wilde zwijnen kan de letaliteit ook lager zijn, blijkend uit het feit dat in Europa bij verschillende uitbraken enkele wilde zwijnen zijn aangetroffen met afweerstoffen tegen het virus. Deze varkens vormen een verspreidingsrisico aangezien deze dieren, ondanks de aanwezigheid van antistoffen, het virus lang bij zich kunnen dragen.

Uitscheiding van de kiem

Het AVP-virus kan in mest, maar ook in bloed, speeksel, neusuitvloeiing, slijm, weefsel (ook vlees), sperma en urine voorkomen. Gehouden varkens worden meestal geïnfecteerd door oronasale opname van het virus doordat voer, materialen of transportmiddelen gecontamineerd zijn met se- of excreta van geïnfecteerde dieren. Een andere relevante besmettingsroute is het voeren van gecontamineerd en onvoldoende verhit keukenafval (swill) aan varkens. In varkensvlees, vleesproducten en slachtafval (swill) kan het virus na enkele maanden nog infectieus zijn en in bevroren vlees zelfs na enkele jaren nog. Deze route is bekend als oorzaak van uitbraken in Nederland in 1986, maar ook de huidige epidemie lijkt begonnen te zijn als gevolg van voeren van swill aan varkens in de Kaukasus in 2007. Het voeren van keukenafval (swill) aan varkens is verboden in Nederland.

Vectoren als huisdieren, ongedierte of insecten kunnen het virus mechanisch verspreiden. Verspreiding door vogels is niet waarschijnlijk. Het is niet bekend of het AVP-virus ook via de lucht verspreid kan worden. De halfwaardetijd van het virus in lucht is kort, namelijk ongeveer 15 minuten (de Carvalho Ferreira, et al. 2013). Overdracht via lucht binnen een stal lijkt daardoor niet onmogelijk, maar tussen bedrijven is het zeer onwaarschijnlijk.

In Afrika verspreiden zachte teken, van de genera Ornithodoros spp., AVPV genotype 1, omdat het virus zich daarin ook weet te vermeerderen. De teken verspreiden virus onder andere onder de bos en wrattenzwijnen. In harde Europese teken kan AVP zich niet vermeerderen (de Carvalho Ferreira, et al. 2014). Zachte teken (Ornithodoros spp.) komen ook voor op het Iberisch schiereiland èn rondom de Zwarte Zee (ECDC, 2020), maar spelen voor zover nu bekend geen rol in de huidige epidemie van AVPV.

In Tabel 4 wordt het relatieve belang van verschillende infectieroutes aangegeven. Hygiënemaatregelen om het virus buiten een bedrijf te houden zijn dan ook zeer belangrijk.

Deze hygiënemaatregelen worden besproken bij preventie.

Tabel 4. Verspreidingsroutes van het virus

Infectieroute:	Belang:
Direct contact met varkens	++++
Indirect door vlees	++++
Teken (door Ornithodoros spp.)	+++ (vooral in Afrika)
Indirect door swill	+++
Indirect door bezoekers	++
Indirect door vervoer / materiaal	++
Indirect door mest	++
Indirect door sperma	+
Ongedierte	+
Lucht	-

Noot: Indirecte transmissie vindt meestal plaats door contaminatie van materiaal met slijm, urine, feces, sperma, weefselresten of bloed van geïnfecteerde dieren.

Differentieel diagnostiek

Doordat de verschijnselen van AVP niet zeer specifiek zijn, komen vele aandoeningen in aanmerking in de differentiaaldiagnose. In onderstaande tabel staan enkele ziektes die differentiaal diagnostisch in aanmerking kunnen komen bij enkele klinische verschijnselen van AVP. Voor andere, meer algemene, verschijnselen dient AVPV derhalve altijd als ‘red flag’ te worden afgewogen en onwaarschijnlijk worden geacht voordat men doorgaat met diagnostiek.

Tabel 5. Enkele differentieel diagnostische aandoeningen voor de drie meest opvallende verschijnselen van AVP (acute sterfte, hoge koorts en huidafwijkingen) en in geval verschijnselen van meerdere aangedane orgaansystemen worden geobserveerd.

Acute sterfte	Hoge koorts	Huidafwijkingen(verkleuring/ bloedingen)	Verschijnselenaanmeerdere orgaansystemen (bijv. respiratie & digestie of resp & zenuw-verschijnselen)
Klassieke varkenspest	Klassieke varkenspest	Klassieke varkenspest	Klassieke varkenspest
Ziekte van Aujeszky	Ziekte van Aujeszky		Ziekte van Aujeszsky
Virale encephalitis	Virale encephalitis
	Septicaemie	Septicaemie	Septicaemie
Streptococcen infectie	Streptococcen infectie
PRRSv (virulente  stam)		PRRSv
	Vlekziekte / Erysipelas	Vlekziekte / Erysipelas
Acute Pasteurellose en/of Actinobacillose		PMWS/PDNS	Corona virussen
	Salmonellose (bijv. t.g.v.S. choleraesuis)	Salmonellose (bijv. t.g.v.S. choleraesuis)
		Trombocytopenia purpurea
Intoxicaties / vergiftigingen met bijv zware metalen		Intoxicaties / vergiftigingen (cumarine, bepaalde mycotoxinen zoals aflatoxine, of pesticiden) (vergiftigingen gaan vaak gepaard zonder koorts)

---

Diagnostiek

Uitvoering van diagnostiek voor AVP naar aanleiding van een verdenking wordt uitgevoerd bij WBVR in Lelystad.

Pathologie

Macroscopische bevindingen zijn in tabelvorm beschreven in het hoofdstuk ‘klinische bevindingen’ (Tabel 3). De macroscopische bevindingen kunnen uiteenlopen van vrijwel géén bevinding tot ernstige verdenking van AVP op basis van aanwezige (punt-)bloedingen, miltinfarcten, retroperitoneaal oedeem etc. Er kan ook sprake zijn van weinig specifieke bevindingen in geval van een chronisch verloop ten gevolge van secundaire infecties.

Het virus infecteert en vermeerdert zich met name in lymfoïd weefsel, met name de macrofagen, monocyten en ook in lymfocyten, neutrofiele granulocyten. Een eerste viraemie is vanaf acht uur na infectie te vinden en een tweede golf vanaf 15 tot 24u na infectie. Infectie leidt tot massale sterfte van macrofagen wat vervolgens resulteert in vrijkomen van cytokines en complementactivering. Tevens ontstaat een thrombocytopenie, maar er is discussie of dit komt door afbraak van megakaryocyten of een verstoorde thrombocyten aanmaak. Lymfocyten verdwijnen ook door apoptose evenals andere lymfoïde cellen, ten gevolge van de vrijgekomen cytokines uit de macrofagen. Tot slot is er sprake van een gestoorde haematopoëse en verstoorde immuunfuncties. Met name het laatste kan, wanneer de acute fase wordt overleefd, bijdragen aan het ontstaan van secundaire infecties.

De gevolgen van de sterfte van lymfoïde bloedcellen is ook microscopisch zichtbaar. Er ontstaat uitgebreide necrose van lymfocyten en monocyten/macrofagen. Degeneratie van vaatwand-endotheel en thrombose. In de witte pulpa van de milt is sprake van lymfoïd depletie met uitgebreide necrose van macrofagen en lymfocyten. In lymfeknopen zijn bloedingen zichtbaar. In de long ziet de patholoog een verdikking van de wand van de longblaasjes en thrombose in de bloedvaten. In de lever is necrose van de periportale hepatocyten met lymfocyteninfiltratie te zien. In de nieren is tubulus degeneratie met thrombose en focale glomerulonefritis te vinden. In het centraal zenuwstelsel is perivasculaire verdichting te zien met necrotisch debris (Salguero, 2020). 

Aantonen van de kiem

Isolatie van AVPV is voorbehouden aan het nationale referentielaboratorium; in Nederland is dit WBVR. Hoewel virusisolatie en immunofluorescentie testen bruikbare diagnostische testen kunnen zijn voor het aantonen van AVPV, bestaat de diagnostiek tegenwoordig met name uit het aantonen van genetisch materiaal van AVPV middels PCR. Voor uitsluitingsdiagnostiek wordt de PCR test uitgevoerd bij WBVR. Positieve AVP uitslagen in PCR worden bevestigd met een herhaalde uitvoering van de PCR test. Virusisolatie wordt toegepast na een eerste uitbraak om het virus ook in handen te krijgen.

De PCR test kan binnen enkele dagen tot ten minste zes maanden na infectie genetisch materiaal van het AVP-virus aantonen in bloed of weefsel.

Tabel 6: Overwegingen bij keuze voor een diagnostische methode en eigenschappen van laboratoriumtesten voor AVP

Doel diagnostiek	Test	Materiaal	Aantonen van	Positief (tijd na infectie)	Duur test
Snelle diagnostiek, zieke dieren	Kliniek	varken	symptomen	>2 dagen
	IFT	tonsil, milt, nier, ileum	antigeen	1-5 tot 18 dagen	6 uur
	virusisolatie	organen, EDTA-bloed	antigeen	1-5 tot 7-14 dagen	5 dagen
	PCR	organen, bloed	viraal DNA	2 dagen tot heel lang	8 uur
Screening, niet zieke dieren	ELISA	serumbloed	antilichamen	>14 dagen	1 dag

Serologie

Gezien de hoge letaliteit van AVP is de kans om antistof-positieve varkens te vinden zeer gering. Wanneer varkens de acute fase overleven zijn IgG afweerstoffen aantoonbaar tussen zes dagen en tien maanden na de infectie. Bij uitbraken onder wilde varkens in België en Tjechië zijn enkele dieren gevonden met antistoffen.

Passieve (maternale) immuniteit kan tot zeven weken duren.

Afhankelijk van het beoogde doel komen uiteenlopende diagnostische methoden in aanmerking. 

---

Prevalentie

Nederland

Nederland is vrij van AVP.

Er vindt surveillance plaats voor AVP op basis van periodieke klinische inspecties van de bedrijfsdierenarts. Tevens worden signalen uit telefoontjes naar GD-Veekijker en de sectiezaal beoordeeld op mogelijke aanwijzingen voor AVP.

De dierenarts heeft daarnaast de mogelijkheid om, kosteloos, EDTA-bloedjes in te sturen naar WBVR, Lelystad, voor uitsluitingsdiagnostiek/‘early warning’-onderzoek. Er is hiervoor geen wettelijke verplichting meer. De meldplicht bij verdenkingen door de houder èn dierenarts blijft onverminderd van kracht. In 2023 is door LNV een factsheet gepubliceerd en verstuurd met handvatten wanneer monsters ingestuurd kunnen worden en/of een melding van een verdenking gedaan moet worden.

Noot: Voorheen was via de Regeling preventie, bestrijding en monitoring van besmettelijke dierziekten en zoönosen en TSE’s (art. 82) het expliciet verboden om varkens te houden als niet was voldaan aan het insturen van monsters of dieren voor onderzoek naar varkenspest. Deze regeling is als zodanig niet meer geldig met het vervallen van de Regeling TSEs.

Tonsillen van varkens aangeboden ter sectie, bij GD alsmede bij aangesloten veterinaire praktijken en het VPDC in Utrecht, worden tegenwoordig allemaal standaard getest op AVP middels PCR.

Het melden van een verdenking van AVP bij de NVWA is verplicht voor veehouder en dierenarts.

Voor AVP in gehouden varkens loopt geen monitoringsprogramma, omdat de huidige AVP-stammen in de meeste gevallen zorgen voor uitval van de dieren (sterftepercentage tot 90-100%). Vaak overlijden de besmette dieren al voordat er antistoffen gevormd zijn. 

In wilde zwijnen is er wel een monitoringsprogramma gericht op antistoffen tegen AVP, KVP en ZvA. Om nieuwe besmettingen van meldingsplichtige dierziekten in wilde zwijnen op te sporen is er een protocol “dood gevonden wild zwijn” (Dood wild zwijn gevonden? - WUR; Stand: 22-12-2023). Dit protocol is bij de grofwildcoördinatoren van de provincies bekend.

Andere landen

Europa

Na eradicatie van AVP op het Iberisch schiereiland in de vorige eeuw was het virus nog jarenlang endemisch aanwezig op Sardinië (genotype 1). Sinds 2007 is het virus endemisch in de Kaukasus (genotype 2).

Sinds 2014 zijn uitbraken gemeld bij zowel gehouden varkens als bij wilde zwijnen in het oosten van Europa, namelijk de Baltische staten, Polen, Wit-Rusland, Oekraïne, Hongarije, Bulgarije, Moldavië, Servië, Slowakije. Vanaf 2020 worden ook uitbraken gerapporteerd in Griekenland en het oosten van Duitsland. Alle gevallen zijn van het genotype 2.

In Tsjechië (2017) en België (2018) zijn relatief grote uitbraken van AVPV geweest, maar is men ook in staat gebleken om het virus succesvol tot staan te brengen. Beide landen zijn na enige tijd weer vrij van AVP. In 2022 hebben er twee uitbraken plaatsgevonden bij gehouden varkens op bedrijven in het westen en zuiden van Duitsland, waaronder één relatief dichtbij de grens met Nederland. Beide uitbraken in het westen en zuiden van Duitsland zijn beperkt gebleven tot enkel het index bedrijf; er heeft geen verdere verspreiding plaatsgevonden.

In 2022 is in twee gebieden in Italië AVP gevonden bij wilde zwijnen. In 2023 is in Italië AVP ook gevonden bij gehouden varkens op meerdere plaatsen (rondom Genua, Rome, regio Calabrië, en regio Campania). Sardinë was bekend met een endemische situatie voor AVP genotype 1 en in 2023 is daar een introductie met AVP genotype 2 (van de huidige pandemie) bijgekomen. Uitbraken in Italië kunnen via deze website (met officiële informatie van IZSLER) worden gevolgd.

Op basis van de ervaringen in België, Italië en de uitbraken in het westen en zuiden van Duitsland, blijkt het goed mogelijk om AVP insleep op varkensbedrijven te voorkomen.

Buiten Europa
Sinds 2018 is de ziekte vastgesteld in China en andere Aziatische landen, waaronder Vietnam, Cambodja, de Filippijnen, Vietnam, Laos, Cambodja, Myanmar, Oost-Timor en Noord- en Zuid-Korea en Indonesië.

AVP is gerapporteerd in nagenoeg alle landen ten zuiden van de Sahara.

In Afrika komt van oudsher ook AVPV genotype 1 voor, waar de zachte teek (Ornithodoros spp.) het boszwijn en het wrattenzwijn een belangrijke rol spelen in de epidemiologie van AVP. AVPV vermeerdert en verspreidt zich tussen de bos- en wrattenzwijnen, maar ook in de zachte teek.

---

Regelgeving

Nederlands recht

Animal Health Regulation (AHR). AVP valt onder de besmettelijke dierziekten categorie A van de AHR. Hiervoor gelden regels ter bestrijding (transport, aan- en afvoeren, insemineren, destructie en dergelijke). Verdenkingen dienen gemeld te worden bij de NVWA-ambtenaar. Melden kan via telefoon naar het Landelijk meldpunt dierziekten (045) 546 31 88.

Toezicht en opsporing: meewerken met de NVWA-ambtenaar is verplicht.

Europees recht

Op basis van de Animal Health Law (EU/2016/429) en de uitvoeringsverordening EU/2018/1882 is AVP ingedeeld als categorie A, D en E binnen de AHR. Vanaf 2023 is uitvoerings-verordening EU/2023/594 van toepassing welke de maatregelen beschrijft ter bestrijding van Afrikaanse Varkenspest. Naast algemene regels omtrent dierziekte preventie en controle (EU/2020/687) gelden er voor AVP derhalve speciale controle maatregelen.

Er zijn gebied-specifieke maatregelen, gebaseerd op de actuele epidemiologische situatie voor AVP in gebieden van lidstaten waar AVP aanwezig is. De gebieden worden aangeduid als Zone I, II of III, volgens de uitvoeringsverordening EU/2023/594 (zie boven) en in actuele EU verordening specifiek met naam benoemd. Voor de gebieden kunnen specifieke regels ten aanzien van transport van levende dieren of varkensproducten gelden en aanvullende bioveiligheidseisen. Een actuele kaart van aangewezen gebieden met beperkingen is te vinden op de website van de Europese Commissie. Een meer interactieve versie is beschikbaar via deze link.

Internationaal

AVPV is een zogenaamde ‘WOAH’-lijst ziekte. Voorheen heette dergelijke ziekten OIE-lijst-A ziektes, maar die onderverdeling in lijst A of B ziekte is niet meer van toepassing.

Op basis van de WOAH regelgeving is het verplicht voor de nationale veterinaire autoriteiten om een geval van AVPV tijdig te melden bij de WOAH. Landen mogen zelf en vrijwillig zichzelf ‘vrij’ verklaren van AVP (bron: WOAH.org).

De ‘Terrestrial Animal Health code’ en 'Terrestrial  Animal Health Manual’ beschrijven de WOAH gestandaardiseerde methoden voor diagnostiek en surveillance, preventieve maatregelen en interventies van algemene maar ook specifieke ziekten, waaronder AVPV.

---

Aanpak besmette bedrijven

Vaccinatie

Er is momenteel geen geregistreerd vaccin tegen AVPV beschikbaar in Europa.

Wereldwijd zijn enkele farmaceuten en consortia bezig met het ontwikkelen van een vaccin dat na infectie met veldvirus zowel de ontwikkeling van klinische verschijnselen voorkomt, maar vooral ook de virusuitscheiding voldoende vermindert dat verspreiding effectief wordt geremd. Vaccins op basis van afgedood virus blijken onvoldoende effectief en vaccins op basis van verzwakte virus zijn vooralsnog onvoldoende veilig gebleken. Recombinant deletie vaccins, waar bepaalde genen niet tot expressie komen, Recombinant deletie vaccins, waar bepaalde genen niet tot expressie komen, zijn momenteel het meest veelbelovend (experimental recombinant live attenuated viruses (LAVs); Bosch-Camós, et al. 2020).

Antibiotica

Antibiotica zijn tegen AVP niet werkzaam. 

Overige maatregelen

De bestrijding van AVP bij gehouden varkens gebeurt onder regie van de NVWA en het ministerie van LNV. Hiervoor is een draaiboek beschikbaar (versie 2018). De bestrijding van een uitbraak van AVP bij wilde zwijnen is ook beschreven. (NVWA/Afrikaanse varkenspest)

In geval van een uitbraak is vooralsnog de enige optie het toepassen van 'stamping-out'. Dit betekent het doden van alle varkens aanwezig op de locatie.

In de eerste 72 uur na detectie van een geval wordt een algehele ‘stand-still’ (bezoek- en transportverbod van dieren, voer en mest) afgekondigd om verdere verspreiding te verminderen, snel een inschatting te kunnen maken hoe dieren op de locatie besmet zijn geraakt (introductie) en hoe ver het heeft kunnen spreiden voordat het ontdekt is. Dit wordt het traceringsonderzoek genoemd. De uitkomsten van het traceringsonderzoek kunnen aanleiding zijn om nadere maatregelen te treffen op contactbedrijven en/of in bepaalde gebieden. In principe geldt dat bij een uitbraak van AVP geen preventieve ruimingen worden voorzien, maar de epidemiologische situatie ten tijde van een uitbraak kan aanleiding zijn voor een andere aanpak.

Opsporen en afvoeren besmette dieren

Uitbraak onder gedomesticeerde dieren

Bij een uitbraak van AVP worden alle aanwezige varkens op de locatie gedood. Dit heeft tot doel de verspreiding naar andere locaties te voorkomen.

De belangrijkste verspreider van AVP is het varken. De aanvoer van varkens is daarom het grootste risico. Bij een uitbraak in een naïef bedrijf is de transmissie binnen het hok hoog (R0 = 5), maar tussen de hokken laag (R0 = 0.5-2.7) (Depner, et al. 2017).

Bij hoog-virulente varianten van AVP zal de kliniek en sterfte relatief eenvoudig kunnen wijzen op AVPV. Echter bij mild-virulente varianten kunnen verschijnselen mild zijn en eenvoudig verward worden met andere ziekten. Samen met de incubatieperiode van ~4 dagen is recent beschreven dat de tijd tot detectie op een bedrijf, in geval van een milde stam, eenvoudig kan oplopen tot 14 dagen.

In 2023 heeft de Europese commissie uitvoeringsverordening EU/2023/594 gepubliceerd waarin een gebiedsgerichte aanpak of regionalisering in geval van uitbraak van AVP bij gedomesticeerde en/of bij wilde zwijnen wordt vastgesteld. In de regeling worden twee definities van beperkingszones, te weten beschermings- en bewakingszones, gebruikt. Beperkingszones kunnen worden onderverdeeld in zone I, II, en III. Beperkingszones zijn van toepassing in geval van uitbraken bij gehouden varkens. Een besmette zone wordt ingesteld bij een uitbraak in wilde zwijnen (art. 3).

Art 7 van de verordening is van groot belang omdat hier en in samenhang met EECU/2020/687, beschreven is dat in geval een uitbraak bij gehouden varkens zich beperkt tot een enkel geval de ingestelde regels minder lang van toepassing zijn en enkel voor het betreffende gebied. 

In bijlage 1 van de verordening 2023/594 worden per lidstaat alle beperkingszones I, II, en III binnen de Europese Unie beschreven, wat van belang is voor handel en transport.

De maatregelen uit de EU verordening 2023/594 is ook in Nederlandse wetgeving verankerd in de Regeling Veterinaire maatregelen specifieke dierziekten of zoönosen (hoofdstuk 2).

Uitbraak onder wilde zwijnen

De bestrijding van een uitbraak van AVP bij wilde zwijnen is beschreven door het ministerie van LNV, maar de basis voor een toekomstige bestrijding is vastgelegd in de AHR (EU/2016/429). In 2023 is EU uitvoeringsverordening EU/2023/594 gepubliceerd waarin een gebiedsgerichte aanpak in geval van uitbraak van AVP is vastgesteld. De gebiedsgerichte aanpak heeft tot doel de verspreiding van AVP onder de wilde varkens te verminderen en verspreiding naar gehouden varkens te voorkomen. Een besmet gebied zal worden afgesloten zodat wilde varkens het gebied niet uit kunnen en karkassen van dode dieren moeten worden verwijderd. Overige maatregelen zijn ter beoordeling aan de autoriteiten op dat moment.

Algemene maatregelen

Maatregelen in het kader van de volksgezondheid
AVP is geen zoönose en ten behoeve van de volksgezondheid zijn geen aanvullende maatregelen nodig. AVP onder gedomesticeerde varkens kan door de letaliteit alsmede door de bestrijdingsmaatregelen èn zware handelsbeperkingen leiden tot ernstige verstoring van de voedselketen waardoor het aanbod van vers varkensvlees aan de consument wordt verminderd.

---

Preventie

Bekijk de video's: 

• African swine fever kills pigs (WOAH)
• African Swine Fever: how to stay one step ahead (EFSA)

Voorkomen van introductie in Nederland

In de Afrikaanse landen, waar AVP endemisch is, is de ziekte lastig te bestrijden. AVP is lastig te eradiceren, vanwege meerdere redenen: endemische infectie in lokale zwijnen populaties; het ontbreken van vaccins; het veelal ontbreken van goede diagnostische mogelijkheden; en het veelal onvoldoende functioneren van lokale veterinaire diensten.In Europa is AVP beter te bestrijden, maar vooralsnog is de epidemie niet tot staan gebracht, mede door endemische infecties in wilde zwijnen populaties in bosrijke gebieden. Uitbraken in het westen van Europa zijn tot op heden beperkt gebleven tot een enkel bedrijf of enkele infecties in wilde zwijnen. Het blijkt daarmee wel mogelijk om insleep van AVP naar gehouden varkens te voorkomen.
De basis voor preventieve bioveiligheid maatregelen ligt op het vermijden van contact van varkens met mogelijk geïnfecteerde varkens, geïnfecteerd dierlijk materiaal of gecontamineerde transportmiddelen of materialen. Hieronder staan de belangrijkste generieke adviezen;

Voor varkensbedrijven

De CoViVa heeft een AVP preventiescan gemaakt waarbij eenvoudig een overzicht wordt verkregen van de goede en de verbeterpunten ten aanzien van de risico’s op de insleep van AVP. Voorkomen van direct contact: Voer geen dieren aan van besmette bedrijven of uit besmette gebieden. Voorkom contact tussen gehouden varkens en wilde varkens, met name van belang voor varkens met uitloop. Voorkomen van indirect contact: Hanteer een goed schone/vuile weg principe. Er dient een scheiding te zijn in schone/vuile weg met fysieke afscheiding. Transportmiddelen van buiten komen niet op de schone weg en zijn gereinigd en ontsmet voor aankomst. Bezoekers dienen bedrijfskleding en -schoeisel te dragen. De transporteur mag niet in of nabij de stal komen en werknemers komen niet op de vuile weg, ook niet om kadavers of voer te transporteren.Consequent niet voederen van varkens met keukenafval (swill), ook geen restjes worst of vleeswaren van de lunch. Immers, vlees en vleesproducten van besmette varkens kunnen langdurig infectieus blijven. Bezoekers die jagen worden extra vragen gesteld en indien nodig extra hygiënemaatregelen opgelegd. Voorkom gebruik van niet gereinigde en -gedesinfecteerde materialen die elders zijn gebruikt. Zorg voor goede reiniging en ontsmetting van materialen, maar ook zakgoed e.d. bij aanvoer op het bedrijf. Veevoer wordt bij voorkeur niet uit AVP risico gebieden betrokken. Het erf en opslagplekken voor veevoer of bedding zijn niet toegankelijk voor wilde varkens, maar ook niet voor transport vanaf het vuile gedeelte. Huisdieren zouden geen toegang moeten hebben tot de stallen en ongediertebestrijding dient adequaat en professioneel te worden uitgevoerd. Wees alert op ziekteverschijnselen en (verhoogde) sterfte van varkens op uw bedrijf. Bij twijfel altijd uw dierenarts raadplegen of direct contact opnemen met het meldpunt.

Voor reizigers

Neem geen vleesproducten mee uit landen waar het virus endemisch aanwezig is. Dit verbod moet worden nageleefd en gecontroleerd op relevante inreisplaatsen (luchthavens of havens). Deponeer afval altijd in de daartoe bestemde afvalbakken die goed afsluitbaar zijn. Indien afvalbakken vol zijn of openbare ruimtes niet schoon zijn gooi het afval later weg in afvalbakken die wel goed afsluitbaar en schoon zijn. Meld vervuiling van de openbare ruimtes via de Buiten Beter App

Huidige surveillance in Nederland

Gehouden varkens
In Nederland vindt een continue surveillance plaats op onder andere AVP met de volgende acties:

• Dierenartsen en veehouders zijn elke dag alert op mogelijke verschijnselen van AVP. Er is een meldplicht bij elke verdenking van een besmettelijke dierziekte, waaronder AVP.
• Dierenartsen bezoeken varkensbedrijven minimaal elke maand voor een klinische inspectie. Bevindingen worden vastgelegd in de OnlineMonitor en de ingevoerde gegevens worden periodiek geanalyseerd op signalen die kunnen wijzen op een uitbraak die niet herkend is als zodanig door veehouder of dierenarts.
• Early warning diagnostiek door de praktiserend dierenarts: 6 bloedmonsters (EDTA); deze kunnen worden onderzocht op AVP en klassieke varkenspest (KVP), middels PCR onderzoek. Een overleg met NVWA is niet noodzakelijk (maar mag wel) en het bedrijf wordt niet geblokkeerd als deze monsters worden opgestuurd. Het onderzoek is gratis, enkel de dierenarts rekent mogelijk kosten door voor monstername en verzenden van monsters. Bij een negatieve uitslag (geen AVP aangetoond) volgen er geen consequenties. Bekijk: Factsheet Diagnostiek AVP en KVP | Publicatie | NVWA (Stand: 22-12-2023.)
• De kadavers die worden aangeboden voor pathologisch onderzoek bij GD worden uitgebreid bekeken voor mogelijke aanwijzingen van AVP of KVP. Tonsillen van alle bij GD aangeboden varkens worden doorgestuurd naar WBVR voor een PCR test op AVP. In geval van een verdenking van AVP op basis van bevindingen door de patholoog wordt een melding gedaan bij de NVWA en wordt het bedrijf geblokkeerd totdat uitslag van nader onderzoek negatief is. De uitslag is er vrijwel altijd binnen een dag en bij een negatieve uitslag worden beperkingen direct opgeheven. Tonsillen van dieren aangeboden ter sectie bij GD worden sinds herfst 2022 routinematig onderzocht op AVP bij WBVR.

Wilde zwijnen
Wanneer dode wilde varkens worden gevonden kan dit worden gemeld bij de Faunabeheereenheid (opzichter). Wanneer hier specifieke aanleiding voor is worden monsters genomen en opgestuurd naar WBVR voor uitsluiting van AVP. Het kadaver wordt totdat de uitslag bekend is niet verplaatst.

Jagers zijn alert op verschijnselen van AVP tijdens de jacht en bij het onderzoek van het geschoten dier. Steekproefsgewijs worden kadavers onderzocht op aanwezigheid van AVP.

---

Websites en literatuur

Websites

• World Organisation for Animal Health (http://www.woah.org) (voorheen OIE)
  • WOAH Terrestrial Manual Chapter 3.18 on ASF
  • WOAH Terrestrial Code Chapter 15.1 on ASF
  • ASFv specifieke pagina van WOAH: African swine fever
• Food and Agricultural Organisation (http://www.fao.org)
  • ASFv detection and diagnosis a manual for veterinarians, 2017
  • ASFv in wild boar, 2019
• Europese Commissie; website over AVPV met actuele informatie en Europese regelgeving
• European Food Safety Authority (EFSA); Interactieve website over AVP van EFSA met actuele informatie
• NVWA pagina over AVP
• Wageningen UR – WBVR pagina over AVP
• Dutch Wildlife Health Center pagina over AVP
• Friedrich Loefler Instituut, Duitsland dossier over AVP
• Center for Food and Public Health van Iowa State University (USA) dossier over AVPV
• DEFRA (United Kingdom)- how to recognize ASFv
• Ornithodorus spp. - current known distribution: May 2020 (europa.eu)
• Draaiboek uitbraak AVP gehouden varkens
• NVWA 'Lijst toegelaten ontsmettingsmiddelen R&O AVP'
• Website van het Ctgb (College voor de toelating van gewasbeschermingsmiddelen en biociden)

Literatuur

• Bosch-Camós, L., López, E., & Rodriguez, F. (2020). African swine fever vaccines: a promising work still in progress. Porcine health management, 6, 17.
• Cackett, G., Matelska, D., Sýkora, M., Portugal, R., Malecki, M., Bähler, J., ... & Werner, F. (2020). The African swine fever virus transcriptome. Journal of virology, 94(9), e00119-20.
• de Carvalho Ferreira, H. C., Weesendorp, E., Quak, S., Stegeman, J. A., & Loeffen, W. L. A. (2013). Quantification of airborne African swine fever virus after experimental infection. Veterinary Microbiology, 165(3-4), 243-251.
• de Carvalho Ferreira, H. C., Zúquete, S. T., Wijnveld, M., Weesendorp, E., Jongejan, F., Stegeman, A., & Loeffen, W. L. (2014). No evidence of African swine fever virus replication in hard ticks. Ticks and tick-borne diseases, 5(5), 582-589.
• Depner, K., Gortazar, C., Guberti, V., Masiulis, M., More, S., ... & Dhollander, S. (2017). Epidemiological analyses of African swine fever in the Baltic States and Poland:(Update September 2016–September 2017). EFSA Journal, 15(11).
• Eblé, P. L., Hagenaars, T. J., Weesendorp, E., Quak, S., Moonen-Leusen, H. W., & Loeffen, W. L. A. (2019). Transmission of African Swine Fever Virus via carrier (survivor) pigs does occur. Veterinary microbiology, 237, 108345.
• ECDC – European Centre for Disease Prevention and Control (2020). Ornithodorus spp. - current known distribution: May 2020. Link: https://www.ecdc.europa.eu/en/publications-data/ornithodorus-spp-current-known-distribution-may-2020 (Stand 22-12-2023).
• EFSA Panel on Animal Health and Welfare (AHAW). (2014). Scientific opinion on African swine fever. EFSA Journal, 12(4), 3628.
• Gallardo, M. C., Reoyo, A. T., Fernández-Pinero, J., Iglesias, I., Muñoz, M. J., & Arias, M. L. (2015). African swine fever: a global view of the current challenge. Porcine health management, 1, 21.
• Kolbasov, D., Titov, I., Tsybanov, S., Gogin, A., & Malogolovkin, A. (2018). African swine fever virus, Siberia, Russia, 2017. Emerging infectious diseases, 24(4), 796.
• Lamberga, K., Oļševskis, E., Seržants, M., Bērziņš, A., Viltrop, A., & Depner, K. (2020). African Swine Fever in Two Large Commercial Pig Farms in LATVIA-Estimation of the High Risk Period and Virus Spread within the Farm. Veterinary sciences, 7(3), 105.
• Malladi, S., Ssematimba, A., Bonney, P. J., St Charles, K. M., Boyer, T., Goldsmith, T., ... & Culhane, M. R. (2022). Predicting the time to detect moderately virulent African swine fever virus in finisher swine herds using a stochastic disease transmission model. BMC Veterinary Research, 18(1), 1-9.
• Malogolovkin, A., Burmakina, G., Titov, I., Sereda, A., Gogin, A., Baryshnikova, E., & Kolbasov, D. (2015). Comparative analysis of African swine fever virus genotypes and serogroups. Emerging Infectious Diseases, 21(2), 312.
• Nielsen, J. P., Larsen, T. S., Halasa, T., & Christiansen, L. E. (2017). Estimation of the transmission dynamics of African swine fever virus within a swine house. Epidemiology & Infection, 145(13), 2787-2796.
• OIE Technical Disease Card AFRICAN SWINE FEVER, 2019. Link: https://www.woah.org/app/uploads/2021/03/african-swine-fever.pdf (Stand 22-12-2023).
• Rowlands, R. J., Michaud, V., Heath, L., Hutchings, G., Oura, C., Vosloo, W., ... & Dixon, L. K. (2008). African swine fever virus isolate, Georgia, 2007. Emerging infectious diseases, 14(12), 1870.
• Salas, M. L., & Andrés, G. (2013). African swine fever virus morphogenesis. Virus research, 173(1), 29-41.
• Salguero, F. J. (2020). Comparative pathology and pathogenesis of African swine fever infection in swine. Frontiers in Veterinary Science, 7, 282.
• Sánchez‐Vizcaíno, J. M., Laddomada, A., & Arias, M. L. (2019). African Swine Fever Virus. In Zimmerman,  J. J., Karriker, L. A., Ramirez, A., Schwartz, K. J., Stevenson, G. W., & Zhang, J. (Eds.), Diseases of swine (Vol. 11, pp. 443-452). Hoboken, USA: John Wiley & Sons, Inc.
• Qu, H., Ge, S., Zhang, Y., Wu, X., & Wang Z. (2022). A systematic review of genotypes and serogroups of African swine fever virus. Virus Genes, 58(2), 77-87.

Foto's klinische beelden

• CFSPH afbeeldingen van AVP
• In de FAO manual vanaf pagina 17