• Diagnose
• Risicofactoren
• Aanpak

Verschijnselen

Koeien met botulisme hebben een laag normale lichaamstemperatuur, een slappe staart, kunnen soms niet of slecht overeind komen en lopen stijf (parese/paralyse). Verschijnselen die lijken op de verschijnselen van melkziekte en kopziekte. Koeien liggen vaak met de kop in de flank en herkauwen niet, of liggen helemaal plat. Opname van vocht en voer is vaak nagenoeg gestopt, omdat deze dieren niet goed kunnen slikken. Het ziekteverloop is afhankelijk van de hoeveelheid toxinen die zijn opgenomen, maar in veel gevallen (80-90%) zal het dier sterven door verlamming van de ademhalingsspieren.

Oorzaak

Botulisme wordt veroorzaakt door toxinen die worden geproduceerd door een bacterie: Clostridium botulinum. Deze bacterie produceert een zeer krachtige en snelwerkende gifstof. Botulisme is dus een zogenaamde toxico-besmetting. Er kan eigenlijk niet worden gesproken van één bacterie, want er zijn zeven verschillende typen Clostridium botulinum. Elk van deze typen produceert een ander type toxine. Deze typen worden aangeduid met de letters A tot en met G. Het rund is erg gevoelig voor de gifstoffen van type C (afkomstig van vooral watervogels) en D (afkomstig van vooral pluimvee). Clostridium botulinum komt algemeen in de darm van de vogels door. De bacterie is een sporenvormer, daardoor is hij goed beschermd tegen temperatuur invloeden en verschillende desinfectiemiddelen. De bacterie kan daardoor zeer lang in besmette hokken en in de aarde overleven. De toxinen kunnen maandenlang in kadaverresten aanwezig blijven.

Besmettingsroute

Toxinen van Clostridium botulinum hopen zich in grote hoeveelheden op in kadavers, van bijvoorbeeld besmet wild of pluimvee. Runderen krijgen de bacteriën en de toxinen binnen via opname van besmet voer. De toxinen worden door de maag en de dunne darm opgenomen en via het bloed en zenuwbanen verspreid. De opname van 1 gram kadavermateriaal dat besmet is met de toxine, kan voor een volwassen rund al fataal zijn. De toxinen komen terecht in de zenuwbanen in het lichaam en verhinderen daar het op de zenuwplaatjes overbrengen van de zenuwprikkels. Het gevolg is dat het dier meer of minder ernstig verlamd raakt en kan sterven.

Bij risicofactoren leest u hoe runderen in contact kunnen komen met besmet materiaal.

Schade

Botulisme bij runderen komt niet vaak voor (geschat op ± 20-30 bedrijven per jaar), maar als het voorkomt is de schade op het getroffen bedrijf vaak aanzienlijk. Besmette runderen sterven uiteindelijk in de meeste gevallen door uitdroging of verlamming van de ademhalingsspieren.

Diagnose van Botulisme

Voor het aantonen van botulisme was het aantonen van de toxinen in het bloed of in de organen van het dier van belang. Thans is het aantonen van de botulisme bacterie middels de PCR bij Wageningen Bioveterinary Research (WBVR) uit pensvloeistof of de inwendige organen (o.a. lever) voldoende voor de diagnose botulisme. De jarenlang uitgevoerde muizenproef is echt bewijzend, maar wordt om ethische redenen slechts bij uitzondering en op kosten van de aanvrager nog uitgevoerd. Wordt de diagnose botulisme gesteld bij een dier, dan is het van belang de besmettingsbron (kadavermateriaal) op het bedrijf op te sporen (zie flowschema).

Risicofactoren voor Botulisme

Pluimveekadaverresten en kadavers van watervogels zijn de grootste besmettingsbronnen van botulisme bij runderen. 

Pluimveemest

Runderen kunnen op de volgende manieren in aanraking komen met (besmette kadavers en dus toxine in) pluimveemest:

• besmette pluimveemest wordt gebruikt als bodembedekking/strooisel in runderstallen. Runderen kunnen kadaverresten opnemen;
• besmette pluimveemest met kadaverresten wordt gebruikt als graslandbemesting of waar vogels of prooidieren mee gaan slepen door weilanden. Runderen nemen tijdens het grazen kadaverresten met toxinen op of komen in aanraking met de toxinen als het gras tot (voordroog)kuil of tot hooi is verwerkt; in de weide heeft het vooral aantrekking op nieuwsgierige vaarzen met vaak een fatale afloop.
• besmette pluimveemest wordt op een grasland- of bouwlandkavel opgeslagen. Vogels, zoals kraaien en eksters, kunnen kadavermateriaal uit de mesthoop halen en verspreiden over de omgeving tot vele kilometers afstand. Op deze wijze, en dus via bijv. vossen kunnen kadavers met toxinen in het grasland terechtkomen waar runderen grazen. 

Wildkadavers

Het botulisme toxine wordt gemaakt door een bacterie die groeit in eiwitrijk materiaal waar geen zuurstof bij kan, zoals in kadavers. Deze omstandigheden kunnen dus ontstaan in dood wild. Zorg daarom dat kadavers van wild van het land (en uit de waterbakken (eekhoorns e.d.)) worden verwijderd en begraven en niet in kuilgras terechtkomen.

In de zomer, bij heel warm weer, is er meer kans op botulisme in oppervlaktewater. Dit en mogelijk vogelgriep kan massale sterfte opleveren onder watervogels en andere wilde vogels. Runderen kunnen dan ook via het oppervlaktewater in contact komen met botulisme. Bijvoorbeeld als dat water als drinkwater wordt gebruikt. Wees daarom bij hoge temperaturen voorzichtig bij het gebruik van oppervlaktewater voor uw runderen. Kadavers dienen te allen tijde (zeker voor en na het maaien) uit het land te worden verwijderd en begraven.

Aanpak van Botulisme

Er zijn geen medicijnen tegen botulisme. De aanpak van botulisme bestaat uit preventieve en verzorgende maatregelen. Runderen die in aanraking komen met slootwater of kadavers kunnen preventief worden gevaccineerd tegen botulisme. Pluimvee is een belangrijke besmettingsbron. Laat runderen daarom niet in contact komen met (besmette) pluimvee(mest). Dit houdt in: geen pluimveestrooisel gebruiken in runderstallen; geen pluimveemest strooien op grasland; sla geen pluimveemest onafgedekt op, of in de buurt van grasland; de botulisme-bacterie kan voorkomen in wildkadavers. Verwijder daarom wildkadavers altijd uit het grasland; in warme zomers kan botulisme explosieve sterfte onder watervogels veroorzaken. Ziet u in de zomer veel dode watervogels, meld dit dan aan het waterschap. Zij laten de dieren onderzoeken; gebruik oppervlaktewater met dode vogels niet voor beregening voordat uitgesloten is dat er sprake is van botulisme; wees alert bij gebruik van oppervlaktewater als drinkwater.

Vaccinatie 

Het vaccin tegen botulisme mag op dit moment niet geïmporteerd worden. Als het vaccin wel weer in Nederland beschikbaar is zullen we deze pagina updaten.

Therapie:

• Een therapie is niet mogelijk.
• Overwogen kan worden de dieren te laxeren omdat de pens als 'voorraadvat' functioneert en het toxine in de darm wordt opgenomen.
• Verder bestaat de behandeling uit ondersteuning van het dier.
• De kans op herstel van liggende dieren is klein (< 10%).  

• Dieren die de infectie langer dan 3 weken hebben overleefd, bevatten geen toxine meer.
• In de melk van zieke dieren is nooit toxine aangetoond.
• De veehouder mag echter geen melk van zieke dieren leveren (leveringsvoorwaarden melkcoöperatie).
• verminderen financiële schade voor veehouder:
  • De schade door uitval van dieren kan enorm zijn (zeker op bedrijven met een voermengwagen).
  • Indien de veehouder een calamiteiten verzekering heeft, moeten de problemen zo snel mogelijk bij de verzekering worden gemeld (verzekerings voorwaarden, pas vanaf het moment van melden is er eventueel dekking van de schade).
  • Doordat de melk van zieke dieren niet geleverd mag worden en dieren niet geslacht kunnen worden, valt een (groot) deel van de inkomsten weg.
  • Het is verstandig als de veehouder contact op neemt met zijn Standsorganisatie om mogelijkheden tot beperking van financiële vervolg schade te bekijken.

Preventief:

• Bij een botulisme verdenking moet het rantsoen worden gewijzigd en het water worden gecontroleerd (leidingwater geven).
• Na het voorkomen van verdere toxine opname, kunnen nog gedurende 14-21 dagen nieuwe zieke dieren optreden. 
  Van botulisme verdachte dieren mogen niet ter slachting worden aangeboden (keuringsregulatief).
• Runderen die in aanraking komen met slootwater of kadavers kunnen wel preventief worden gevaccineerd tegen botulisme (mits het vaccin beschikbaar is).
• Pluimvee is een belangrijke besmettingsbron.
  • Laat runderen daarom niet in contact komen met dood pluimvee(mest).
  • Dit houdt in: geen pluimveestrooisel gebruiken in runderstallen; geen pluimveemest uitrijden op grasland; geen pluimveemest onafgedekt opslaan.
  • Verwijder dode vogels en wildkadavers altijd uit het grasland; botulisme kan vooral in de zomer explosieve sterfte onder watervogels veroorzaken; wees daarbij ook voorzichtig met oppervlaktewater.