Paratuberculose of paratbc is een besmettelijke ziekte die wordt veroorzaakt door de bacterie Mycobacterium avium subsp. paratuberculosis. Na een infectie ontstaat bij runderen een ongeneeslijke darmontsteking. De aandoening komt vooral voor bij herkauwers. In Nederland wordt de ziekte regelmatig gezien bij runderen en geiten. Veel rundveebedrijven zijn besmet, terwijl het niet wordt opgemerkt. Dit komt, omdat slechts een beperkt deel van de besmette dieren ziekteverschijnselen vertoont, die bovendien niet erg duidelijk zijn. De kern van de bestrijding is het voorkomen van nieuwe infecties.
Direct naar:
Verschijnselen
Runderen die besmet zijn met paratuberculose (paratbc) ontwikkelen een ongeneeslijke darminfectie. Dit gaat heel langzaam, waardoor pas op een leeftijd van drie tot zes jaar ziekteverschijnselen zijn te zien. Dit zijn achtereenvolgens:
- daling van de melkgift met tien tot twintig procent;
- afnemende conditie, ondanks een goede eetlust;
- te laag geboortegewicht van de kalveren;
- uiteindelijk aanhoudende diarree, waarbij vaak gasbelletjes zichtbaar zijn en een verdere daling van de melkproductie;
- sterfte.
Opvallend is dat er bij paratbc geen koorts optreedt. Doordat de verschijnselen ook bij andere ziekten voorkomen, blijft paratbc vaak lang onopgemerkt.
Oorzaak
Paratbc wordt door de bacterie Mycobacterium avium subsp. paratuberculosis veroorzaakt. Deze bacterie behoort tot de groep van tuberculose-bacteriën. Deze bacteriën hebben een zeer lange incubatietijd, dit is de tijd tussen besmetting en de eerste ziekteverschijnselen. Voor paratbc varieert de incubatietijd van anderhalf tot meer dan tien jaar. De paratbc-bacterie heeft een stevige waslaag, waardoor deze meer dan een jaar buiten het dier kan overleven in bijvoorbeeld kuilgras, mest, water en grond. Onder invloed van UV-straling, zoals bijvoorbeeld zonlicht, gaat de bacterie snel dood.
Besmettingsroute
Besmette runderen scheiden de bacterie vooral uit via de mest en daarnaast via melk en biest. Infectie vindt plaats via de bek, door opname van met de bacterie besmette mestdeeltjes, biest, melk, voer en drinkwater. Het ongeboren kalf kan ook via de baarmoeder worden besmet. Kalveren zijn vooral het eerste levensjaar gevoelig voor een besmetting. Hoe jonger, des te gevoeliger. Runderen vanaf een jaar zijn duidelijk minder gevoelig. Zowel jonge als oudere dieren kunnen besmet raken en de besmetting verspreiden.Aangezien het nooit zeker is dat een rund vrij is van paratbc, kan in principe elk rund de ziekte overdragen. Van geiten is bekend dat ze de ziekte op runderen kunnen overdragen. Veel geiten zijn besmet met paratbc.
Schade
Besmette runderen ontwikkelen een ongeneeslijke darminfectie. Hierdoor produceren ze minder melk en gaan ze in conditie achteruit. Omdat paratbc niet is te genezen, zullen deze runderen vroegtijdig worden afgevoerd en minder opbrengen bij afvoer. In de tussentijd zijn er de nodige kosten voor diergeneeskundige behandeling geweest. Een rund met ernstige verschijnselen van paratbc vormt het spreekwoordelijke 'topje van de ijsberg'. Meestal zijn er op het betreffende bedrijf (veel) meer runderen besmet.
Gevolgen voor de mens
Bij mensen is een ziekte bekend die sterk lijkt op paratuberculose: de ziekte van Crohn. Bij sommige patienten met de ziekten van Crohn worden ook paratuberculose bacteriën aangetoond. Het is niet bekend of deze paratuberculosebacteriën een rol spelen bij het ontstaan van de ziekte van Crohn.
Kijk hier voor meer informatie over zoönosen.
Terug naar het begin van dit artikel
De GD zet verschillende laboratoriumtesten in om de aanwezigheid van paratbc-infectie aan te tonen. De testen tonen afweerstoffen tegen paratbc-bacteriën in melk of bloed aan of de paratbc-bacteriën in de mest. Bij een geïnfecteerd rund duurt het enkele maanden tot vele jaren na de besmetting voordat paratuberculose-bacteriën of afweerstoffen tegen paratuberculose kunnen worden aangetoond. Een gunstige uitslag bij onderzoek van een rund betekent daarom niet dat het rund niet-geïnfecteerd kan zijn. Onderzoek van het koppel levert wel een betrouwbaar beeld van de situatie op het bedrijf: als daarbij uitsluitend gunstige uitslagen worden verkregen is het onwaarschijnlijk dat het bedrijf zwaar is besmet.
Testmethoden
Met de paratbc-ELISA kunnen afweerstoffen tegen paratbc-bacteriën in melk en bloed worden aangetoond. Paratbc-bacteriën in de mest kunnen worden opgespoord met een PCR-test of met de Ziehl Neelsen-methode.
ELISA-onderzoek voor inzicht in paratbc-situatie
Om inzicht te krijgen in de besmetting op een bedrijf wordt de paratbc-ELISA ingezet. Dit kan met behulp van individueel melk- of bloedonderzoek. Voor het koppelbloedonderzoek worden alle runderen van 3 jaar en ouder onderzocht. Melkonderzoek vindt plaats bij alle melkgevende runderen (mits tenminste dertig procent van de veestapel melkgevend is). De uitslag geeft een goede indruk van de paratbc-situatie op een bedrijf en vormt dan ook de basis voor het bepalen van de status bij het GD Programma Paratuberculose. Met behulp van de uitslag van het onderzoek kan een plan van aanpak worden opgesteld om problemen met de ziekte in de toekomst te voorkomen.
Vervolgonderzoek op een besmet bedrijf
Voor een effectieve aanpak is het zo goed mogelijk voorkomen van infecties bij de kalveren absoluut de basis. Op de zwaarder besmette bedrijven kan dit ondersteund worden door de runderen op te sporen die de paratbc-bacterie uitscheiden met de mest. Hiervoor dient mest van alle runderen van 2 jaar en ouder te worden onderzocht. Met een PCR-test in mest kan een infectie meestal eerder worden opgespoord dan met bloed- en mestonderzoek.
Door runderen met paratbc-bacteriën in de mest af te voeren voor de slacht, zal de infectiedruk op het bedrijf dalen waardoor het optreden van nieuwe infecties beter beperkt kan worden. Als er van deze dieren kalveren (jonger dan een jaar) aanwezig zijn, dan is het verstandig deze kalveren niet te bestemmen voor de fokkerij. Zij zullen de ziekte hoogstwaarschijnlijk verder ontwikkelen en overdragen. Het advies is nakomelingen van jonger dan een jaar af te voeren naar de slacht.
Onderzoek van rund met verschijnselen van paratbc
Runderen met een tegenvallende melkproductie, die vermageren en diarree hebben (aanhoudend dan wel terugkerend) zijn verdacht van paratbc. Neem geen risico en ga na of het daadwerkelijk om paratbc gaat. We adviseren het betreffende rund aan bloed en/of mestonderzoek te onderwerpen. Worden er afweerstoffen in het bloed aangetoond of paratbc-bacteriën in de mest, dan is het verstandig het dier direct af te voeren voor de dood. Ook adviseert de GD om nakomelingen van deze koe, jonger dan een jaar die nog op het bedrijf aanwezig zijn, af te mesten.
Onderzoek bij aankoop van runderen
Een gunstige uitslag van eenmalig onderzoek bij een individueel rund geeft geen zekerheid over de afwezigheid van een paratbc-besmetting. Een ongunstige uitslag daarentegen is zeker een reden om het betreffende dier niet toe te voegen aan het koppel. Het beste is om runderen te kopen van bedrijven met een zo hoog mogelijke paratbc-status, dus status A of onverdachtstatus 6 tot en met 10, waarbij status 10 de hoogste garantie biedt op de afwezigheid van paratbc.
De paratbc-status staat afgedrukt op de 'Eigen verklaring', die bij de verkoop van een rund moet worden meegegeven.
Terug naar het begin van dit artikel
Om een besmetting met paratbc te voorkomen is het belangrijk maatregelen te nemen tegen insleep en verspreiding van de bacterie binnen het bedrijf. Opfok van het jongvee en beperking van de aanvoer van dieren en mest vormen daarbij de belangrijkste aandachtspunten. Maatregelen die insleep en verspreiding van paratuberculose voorkomen, beperken ook het risico van andere mest-overdraagbare aandoeningen, zoals salmonella.
Bedrijfsvoering
Met name in het eerste levensjaar is een rund gevoelig voor een infectie met paratbc. Het accent van de preventie ligt dan ook op deze periode. Het invoeren van alle maatregelen tegelijk blijkt in de praktijk meestal niet haalbaar. Een stapsgewijze aanpak is een praktische wijze om een hygiënische jongvee-opfok te realiseren.
Stap 1: maatregelen rond afkalven
Stap 2: maatregelen gedurende de biest- en melkperiode
Stap 3: maatregelen na het spenen
Door deze maatregelen toe te passen, wordt de infectiecyclus doorbroken.
Een samenvatting van de maatregelen per stap:
Stap 1: Afkalven
- Zorg voor een schone koe in een (van andere koeien) afgescheiden en schone afkalfstal. Een kalf kan namelijk al worden besmet door opname van een kleine hoeveelheid mest.
- Vang het kalf schoon op en haal het direct na de geboorte bij de koe weg. Dit voorkomt dat het kalf zich kan besmetten door de opname van mestdeeltjes tijdens het zogen.
Stap 2: Kalveropfok tot spenen
- Geef het kalf alleen biest van de eigen moeder en na de biestperiode uitsluitend kunstmelk.
- Huisvest de fokkalveren minimaal de eerste drie weken in een eenlingbox in een jongveestal of kalverhut/-iglo, die is afgezonderd van het oudere (melk)vee.
- Laat geen geiten toe bij het jongvee. Geiten zijn vaak besmet met paratbc en kunnen de besmetting overdragen op rundvee (met name kalveren).
Stap 3: Kalveropfok na spenen
- Huisvest de fokkalveren tot een leeftijd van 12 maanden apart van de runderen van twee jaar en ouder. Hoewel de weerstand tegen paratbc na het spenen van de kalveren sterk toeneemt, blijven preventieve maatregelen nodig.
- Voorkom dat mest van de oudere dieren in de jongveestal terechtkomt (via voer, kleding, gereedschap). Werk van jong naar oud en gebruik aparte kleding en gereedschap voor deze twee leeftijdsgroepen.
- Voorkom verontreiniging van het drinkwater van jongvee met mest van ouder vee (gescheiden drinkwatercircuit, geen oppervlaktewater).
- Houd de kalveren het eerste jaar binnen en geef ze goed gewonnen en niet met mest verontreinigd ruwvoer (mais, hooi of gedroogd gras). Weidepercelen en kuilgras kunnen door beweiding en bemesting besmet zijn met paratbc.
Aanvoer van dieren en mest
Het grootste risico van insleep van paratbc en andere infecties vormt de aanvoer van runderen van een ander bedrijf. Aan het rund is niet te zien dat het is besmet met paratbc. Geen dieren aankopen is dan ook de beste manier om ziekte-insleep te voorkomen. Als runderen worden aangekocht, vraag dan naar de gezondheidsstatus van het bedrijf van herkomst en controleer of die status overeenkomt met de 'Eigen verklaring' die bij het dier moet worden meegegeven. Met de volgende maatregelen kan het risico van insleep worden beperkt:
- Koop runderen van een bedrijf met dezelfde of een hogere gezondheidsstatus.
- Schakel een transportbedrijf in dat de hygiëneregels goed naleeft (erkend transporteur).Nog veiliger is het om zelf het gekochte rund op te halen in een schone trailer.
- Voorkom contact met ander vee (buurbedrijven, uitscharen, manifestaties).
Ziektekiemen kunnen het bedrijf ook binnenkomen via landbouwwerktuigen, mestinjecteurs, veevervoermiddelen en gebruiksvoorwerpen (verlosmateriaal, klauwbekapmateriaal, etc). Ook beroepsmatige bezoekers en de meegebrachte apparatuur vormen een risico. Zorg voor een omkleedruimte, bedrijfskleding en schoeisel. Voer bij voorkeur geen mest aan van andere bedrijven. Wilt u toch mest aanvoeren, wendt het dan alleen aan op bouwland, zodat eventuele paratbc- of salmonella-bacteriën niet op de weidepercelen en in het kuilvoer terecht kunnen komen.
Terug naar het begin van dit artikel
De aanpak van paratuberculose kan worden verdeeld in 'niets doen', het uitsluitend toepassen van preventieve maatregelen en het nemen van maatregelen in combinatie met onderzoek.
Uitsluitend preventie
Bij de bestrijding van paratbc is het voorkomen van (nieuwe) besmettingen van groot belang. Aangezien het eerste levensjaar van een rund de gevoeligste periode is voor een paratbc-infectie, ligt daar het accent van de preventie. De preventie richt zich op het doorbreken van de infectiecyclus door de kalveren op te laten groeien in een paratbc-vrije omgeving. Aan de hand van de risicofactoren kan de preventie worden ingedeeld in drie stappen: maatregelen rond afkalven, maatregelen gedurende de biest- en melkperiode en maatregelen na het spenen.
Combinatie preventie en onderzoek
Op besmette bedrijven bestaat de meest effectieve aanpak van paratbc uit de combinatie van het voorkomen van nieuwe besmettingen en het opsporen en afvoeren van besmette runderen. Veehouders die inzicht willen krijgen in de paratbc-situatie op hun bedrijf, kunnen deelnemen aan het GD Programma Paratuberculose. Dit programma is is gebaseerd op individueel melk- of bloedonderzoek op afweerstoffen tegen paratbc, afvoer van besmette runderen en controle van aangevoerde dieren. Het programma begint met het vaststellen van de paratbc-status op basis van individueel melk- of bloedonderzoek. Dit is tevens een goede indicator voor maatregelen die de veehouder in zijn bedrijfsvoering kan nemen om verspreiding te voorkomen. Vervolgens wordt met periodiek bewakingsonderzoek de status en daarmee de paratbc-situatie van het bedrijf bewaakt. Meer over dit programma leest u bij 'Het GD Programma Paratuberculose'. Niets doen op een bedrijf dat paratbc-besmette runderen heeft, zal de ziekte zich uitbreiden als er geen maatregelen worden genomen. Dit leidt uiteindelijk tot aanzienlijke schade. Een bedrijf dat geen besmette runderen heeft en geen preventieve maatregelen neemt loopt het risico de bacterie in te slepen. Vervolgens zal paratbc zich gaan verspreiden binnen het bedrijf en op termijn veel schade aanrichten. Economische afweging uit berekeningen van Wageningen UR blijkt dat de gemiddelde schade door paratbc in Nederland per bedrijf (met 50 melkkoeien) ongeveer 770 euro bedraagt. De schade door paratbc bestaat uit derving van melkopbrengst, derving door voortijdige afvoer, kosten behandeling zieke dieren en verlies van slachtwaarde. Op bedrijven met klinisch zieke dieren wordt de schade geschat op 908 euro per klinisch ziek dier.
Terug naar het begin van dit artikel
Paratuberculose is een zeer verbreide ziekte binnen de rundveestapel in Nederland, zodat een veehouder geacht wordt daarmee bekend te zijn. Koopt u vee aan en verlangt u op dit punt geen garanties van de verkoper? Dan wordt door een rechter dan wel arbitragecommissie niet snel geconcludeerd dat het gekochte vee niet de eigenschappen heeft die u kon verwachten. De koper draagt in eerste instantie de bewijslast.
Voor de vraag of vaststelling van de diagnose paratuberculose bij runderen met kliniek aanleiding kan vormen om de koop ongedaan te maken, zijn diverse factoren van belang.
Stap 1:
In de eerste plaats moet met voldoende zekerheid worden vastgesteld dat er inderdaad sprake is van paratuberculose door middel van bloed- en/of mestonderzoek en dat de infectie met de paratuberculosebacterie reeds aanwezig was bij de koop. Mede op basis van het boek Gerechtelijke Diergeneeskunde wordt uitgegaan van een antedateringstermijn1) van maximaal zes maanden.
Stap 2:
Vervolgens is de vraag of een voorgaande schakel in de keten verantwoordelijk is te stellen voor de geconstateerde aandoening en zo ja, welke juridische gevolgen dat dan eventueel kan hebben. Alle feiten en omstandigheden zijn daarbij van belang, in het bijzonder de hoedanigheid van partijen. Bij de koop en verkoop zal gewoonlijk sprake zijn van professionele contracteerders, er kunnen dan ook hoge eisen worden gesteld aan de voorwaarden die door koper gesteld zouden moeten worden.
Voorwaarden stellen
Hoewel specifiek over paratuberculose geen tot weinig rechtspraak bekend is, valt uit andere rechtspraak ter zake diergeneeskundige kwesties af te leiden dat wanneer, zoals in het geval van paratuberculose een veehouder die een bepaalde paratuberculose status heeft en hij die status wil handhaven, van hem verlangd mag worden dat hij voorwaarden stelt aan de status van het herkomstbedrijf ofwel het te kopen vee. Vraagt u als koper dergelijke garanties niet?2) Dan is de kans om tot aansprakelijkheid voor de voorgaande schakel te komen, tamelijk laag. De vraag zal daarbij zijn of de koe de eigenschappen had die de koper mocht verwachten op basis van de inhoud van de koopovereenkomst (zogenaamde conformiteit).
Hoe dient een veehouder er mee om te gaan?
Van een zogenaamde koopvernietigende verklaring door de dierenarts is al jaren geen sprake meer. Vanuit de beroepsorganisatie van de dierenartsen wordt geadviseerd een dergelijke verklaring niet af te geven, maar om dierenartsen zich te laten beperken tot het vaststellen van een diagnose en de eventuele antedateringstermijn. Wat de juridische consequenties daarvan zijn, is aan partijen c.q. aan de rechter of aan de arbitragecommissie.
Partijen kunnen voor de beslechting van hun geschil kiezen voor een gewone rechter of voor arbitrage, door bijvoorbeeld de Stichting voor Veearbitrage. Om af te kunnen dwingen dat een dergelijke arbitragecommissie bevoegd is, dient degene die zich beroept op een arbitraal beding, dit van tevoren te hebben bedongen bij de andere partij. Dit kan via een toepasselijkverklaring van algemene voorwaarden met daarin een verwijzing naar de arbitragecommissie. Veehandelaren verbonden aan Vee & Logistiek hanteren een dergelijke clausule. Een ieder kan geschillen bij de Stichting voor Veearbitrage aanmelden mits arbitrage is overeengekomen. Dat kan door middel van algemene voorwaarden, maar dat kan ook nadat het geschil is ontstaan. Partijen dienen dan in een arbitrageovereenkomst vast te leggen dat het geschil wordt beslecht door de Stichting voor Veearbitrage.
1) Antidateren is op grond van kennis van diersoort en aandoening bepalen of de aandoening reeds bij de koop aanwezig was.
2) De aanwezigheid van paratuberculose kan leiden tot aantasting van de koopovereenkomst afhankelijk van alle feiten en omstandigheden. In elk geval ligt de bewijslast om aannemelijk te maken dat het rund besmet was met paratuberculose ten tijde van de koop, bij de koper.
Met dank aan Mr. Ing. A. van Weverwijk voor het tot stand komen van dit artikel
Terug naar het begin van dit artikel