• Verschijnselen
• Diagnostiek
• Regelgeving
• Aanpak besmette bedrijven
• Preventie
• Literatuur

De kiem

Salmonella Pullorum en S. Gallinarum zijn gram-negatieve, niet sporen vormende bacteriën behorende tot de familie van Enterobacteriaceae. 

Het genus Salmonella bestaat uit twee species en wordt verder opgedeeld in zes subspecies met weer verschillende serotypes en biovars. Het serotype wordt bepaald aan de hand van O- en H-antigenen, en er zijn meer dan 2.500 serotypes beschreven. Slechts één subspecies is geassocieerd met ziekteverschijnselen in warmbloedige dieren: S. enterica. Onder S. enterica vallen ook de subspecies arizonae en enterica, onder deze laatste vallen S. Pullorum en S. Gallinarum.

S. Pullorum en S. Gallinarum zijn biovars van hetzelfde serotype (S. enterica subsp. enterica serotype Gallinarum). Omdat dit serotype geen H-antigenen (flagellen) heeft zijn S. Pullorum en S. Gallinarum onbeweeglijk.

Salmonella kan een reeks aan verschillende virulentiegenen bezitten, afhankelijk van het specifieke sub- of serotype. Deze virulentie genen zijn van belang voor het ziekteverloop, door o.a. te faciliteren in celinvasie en kolonisatie. De serotypes zijn over het algemeen in te delen in twee verschillende groepen. Een beperkte groep van serotypes (waaronder S. Pullorum en S. Gallinarum) geeft ‘typhoid-like’-ziekte binnen een smal gastheer-spectrum. Infectie geeft ernstige verschijnselen waarbij bacteriële vermeerdering plaatsvindt in macrofagen, die zich voornamelijk in lever en milt bevinden. Het is mogelijk dat voortplantingsorganen worden aangetast, maar infectie van het maag-darmstelsel is niet gebruikelijk, wat het risico (naast het beperkte gastheerspectrum) voor verspreiding naar de mens beperkt.

De overige serotypes geven in het algemeen geen beeld van systemische ziekte. Zij verspreiden zich wel in het maag-darmstelsel in een breed gastheer-spectrum, wat de kans op verspreiding naar (o.a.) de mens vergroot.

Verspreiding

De belangrijkste verspreidingsroute van S. Gallinarum, S. Pullorum S. arizonae is verticaal. (Broed)eieren kunnen zowel transovariëel als via bezoedeling van de schaal besmet worden. Daarnaast vindt bij uitkomen van met salmonella besmette eieren eenvoudig verspreiding plaats via dons naar andere uitkomstkasten. Infectie van kuikens vindt dan plaats door ingestie, inademen, via de ogen of via de navel.

Horizontale besmetting vindt plaats door besmette mest, daarvan afkomstig stof of besmet eimateriaal. Mechanische transmissie via personen, gereedschappen, machines, voer, ongedierte en insecten spelen daarbij een belangrijke rol. Dragers kunnen de ziekte met zich meenemen, maar de rol van deze route is door all-in/all-out-management in de commerciële pluimveehouderij beperkt. Verspreiding binnen het koppel vindt plaats door fecaal-orale besmetting of door kannibalisme (van kadavers). De incubatieperiode is gemiddeld 2 tot 3 dagen voor de eerste verschijnselen en het duurt 4 tot 10 dagen voor sterfte zich tentoonspreid.

S. Pullorum en S. Gallinarum komen voor bij verschillende vogelsoorten en met name bij hoenderachtigen. In hoeverre deze salmonella’s in Nederland in het wild voorkomen is onbekend. S. Gallinarum werd voor het laatst gezien bij legpluimvee in 2021, S. Pullorum bij hobbypluimvee in 2019 en bij legpluimvee in 2021. S. arizonae kan voorkomen bij wilde vogels, ratten, muizen en reptielen, er zijn geen meldingen van arizonosis in Nederland bekend.  

Gevoelige diersoorten

S. Pullorum en S. Gallinarum zijn zeer gastheerspecifiek, en wordt dan ook nagenoeg alleen gezien bij vogels. Alle vogelsoorten kunnen S. Pullorum bij zich dragen, echter het aantal soorten dat klinische verschijnselen vertoond is beperkt tot kippen, kalkoenen, parelhoenders, kwartels en fazanten. Voor S. Gallinarum worden verschijnselen voornamelijk gezien bij kippen, kalkoenen, eenden, fazanten, parelhoenders, pauwen, kwartels en ruigpoothoenders

Volksgezondheid

Omdat S. Pullorum en S. Gallinarum gastheerspecifiek zijn, is het zoönotisch risico van deze pathogenen zeer beperkt. S. Pullorum en S. Gallinarum zijn in uitzonderlijke gevallen in staat een (milde) darminfectie bij mensen te veroorzaken.

Overleving

S. Pullorum en S. Gallinarum kunnen als persisterende infectie aanwezig blijven in dieren, met verticale transmissie tot gevolg. In pluimveemest kan salmonella overleven tot zes dagen bij 19oC en tot 12 tot 25 dagen tussen 5-9oC. De overleving is ook sterk afhankelijk van al aanwezige micro-organismen in de mest, Salmonella overleeft langer indien er minder concurrentie is. In omgevingsstof kan de overlevingstijd zelfs tot 300 dagen oplopen.

Desinfectie

Zorgvuldig reinigen en ontsmetten van de stal en inventaris is erg belangrijk, evenals goede, doorlopende ongediertebestrijding. Zonder reiniging en ontsmetting kan een stalomgeving wel twee jaar besmet blijven. Effectieve desinfectiemiddelen zijn:

• chloorhoudende middelen
• quaternaire ammoniumverbindingen
• formaldehyde/formaline
• alcohol (70%)
• natriumhypochloriet (0,025%)

Salmonella inactiveren in de stal kan door verwarming tot minimaal 60°C bij 100% RV gedurende 24 uur. In voer kan salmonella worden bestreden door de korrels te persen (hierbij wordt >80°C bereikt). In broeiende mest (als de temperatuur oploopt boven 56°C) wordt Salmonella na relatief korte tijd (weken) afgedood. 

Verschijnselen

Klinische verschijnselen bij kuikens

Na verticale transmissie kan de sterfte al in het ei beginnen. De ziekte is dan meteen na het afrapen al zichtbaar. Bij kuikens die pas in de broederij besmet raken kan het een week duren voor de problemen duidelijk worden.

De verschijnselen bij kuikens kunnen zeer ernstig zijn:

• Slechte uitkomst (bij verticale besmetting); 
• Algemeen ziek;
• Zwak, pompende ademhaling; 
• Weinig eetlust;
• Slijmerige mest;
• Wit beslag op de cloaca; 
• Gewrichtsontstekingen;
• Blindheid (S. Pullorum);
• Sterfte kan oplopen tot 90-100 procent.

• Lusteloosheid en zwakte;
• Trillen;
• Anorexie;
• Diarree;
• Parese/paralyse;
• Torticollis;
• Blindheid/vergrote oogbollen als gevolg van vertroebeling van de cornea en ophoping van kaasachtig materiaal in het oog.

Bij volwassen dieren

Een infectie met S. Pullorum op latere leeftijd verloopt vaak subklinisch. Soms zijn anorexie, diarree, uitdroging, productiedaling en sterfte waarneembaar. Een infectie met S. Gallinarum begint vaak met een vermindering van de voeropname, eiproductie, bevruchting en uitkomst, waarbij dieren lusteloos zijn en bolzitten. De sterfte kan bij S. Gallinarum snel oplopen en peracuut verlopen bij individuele dieren. Soms vertoont slechts een klein deel van het koppel verschijnselen, de rest van het koppel is dan mogelijk geïnfecteerd maar vertoont geen verschijnselen (gezien bij S. Pullorum) of is nog niet besmet (in het geval van S. Gallinarum).

Bij kalkoenen met een S. Gallinarum-infectie worden naast anorexie, lusteloosheid en bolzitten ook dorst en groenige diarree gezien. Ook bij kalkoenen kan de sterfte snel oplopen.

Bij kwartels worden bij een S. Gallinarum-infectie vergelijkbare symptomen als bij kalkoenen gezien en kan de uitval oplopen tot 55 procent.

Morbiditeit/mortaliteit

S. Pullorum

Vooral bij kuikens jonger dan 3 weken kan de morbiditeit en mortaliteit door S. Pullorum hoog zijn (tot 100 procent). Kuikens die een vroege infectie overleven kunnen (symptoomloos) drager worden en zijn dan ook serologisch negatief. Als ze geslachtsrijp worden, komt de bacterie weer tot ontwikkeling, met weinig klinische verschijnselen en toenemende serorespons. Infectie met S. Pullorum bij oudere kuikens kan ook ziekte en sterfte geven, zij het in mindere mate. S. Pullorum kan bij (half)volwassen kalkoenen sterfte veroorzaken. 

S. Gallinarum

Sterfte ten gevolge van S. Gallinarum wordt met name gezien bij volwassen dieren. Echter, ook in jonge kuikens (tot een maand oud) is sterfte van meer dan 20 procent waargenomen. Bij besmetting op de eerste dag kan de sterfte nog veel verder oplopen. Na een vroege infectie blijft de uitval vaak te hoog gedurende de opfokperiode. De mortaliteit bij volwassen dieren is sterk wisselend en kan variëren van 10-70 procent.

S. arizonae

Bij volwassen dieren veroorzaakt S. arizonae zelden verschijnselen, ook sterfte ten gevolge van een infectie wordt eigenlijk niet gezien. Bij kalkoenkuikens kan de mortaliteit oplopen van 32 tot 70 procent en wordt met name in de eerste drie levensweken gezien maar kan tot vijf weken aanhouden.

Uitscheiding van de kiem

Verticale overdracht gebeurt voor S. Pullorum, S. Gallinarum en S. arizonae transovariëel, dus door uitscheiding vanuit de eierstok in het ei. Van besmette hennen kan tot 1/3 van de eieren besmet zijn. Na uitkomst kan dit leiden tot 'explosies' van kiemen en massale sterfte van de kuikens in de dagen daarna. De belangrijkste overdracht binnen een koppel vindt plaats via uitscheiding met de mest. Overlevenden en dieren die later gedurende de opfok besmet zijn kunnen niet-uitscheidende dragers zijn. Deze dragers zijn met name bij S. Pullorum een belangrijke besmettingsbron. De uitscheiding via mest en eieren neemt bij het in productie komen weer toe.

Diagnostiek

Differentieel diagnostiek

Jonge kuikens:

• Andere salmonella's (Enteritidis, S. Typhimurium);
• Aspergillus (sterfte eerste week, na besmetting in broederij);
• Navelontsteking;
• Broedfouten;
• Voer- of watertekort;
• E. coli;
• Clostridium perfringens;
• Botulisme;
• CO, CO2;
• Aviaire Encephalomyelitis (trilziekte)

Oudere kuikens:

• Gewrichts-/peesontsteking;
  • Mycoplasma gallisepticum;
  • Mycoplasma synoviae;
• Hartafwijkingen:
  • Marek
• Locale infecties
  • Pasteurella multocida
  • Streptococcen
  • Andere typen salmonella

Volwassen dieren in geval van acute sterfte (met peritonitis):

• E. coli;
• Staphylococcus aureus;
• Pasteurella multocida;
• Erysipelothrix rhusiopathiae (vlekziekte)

Klinische en postmortale verschijnselen

Klinische en postmortale verschijnselen zijn niet specifiek.

Pathologie

• Dooierrestontsteking;
• Gezwollen organen;
• Pneumonie;
• Enteritis;
• Skibulae (blindedarmproppen);
• Spekkige haardjes in longen, luchtzakken, hart, maagwand, darmen, milt, pancreas en lever;
• Overvulde gewrichten met geel exudaat (S. Pullorum);
• Ontsteking voorste oogkamer (S. Pullorum);
• Miltzwelling en hepatitis met ontstekingshaardjes (S. Gallinarum).

• Bronsgroenige levers met bloedingen en necrose;
• Oöphoritis met misvormde en/of gesteelde eifollikels;
• Vergrote nieren;
• Pericarditis, peritonitis (sporadisch).

S. arizonae

• Vergrote gele lever met witte foci;
• Duodenum congestie;
• Dooierrestontsteking;
• Kaasachtig materiaal in darm/caeca;
• Ontsteking van oviduct/peritoneum;
• Ooglaesies (exsudaat in voorste oogkamer/vitrium);
• Purulent exudaat in hersenen.

Isolatie van de kiem

S. Pullorum en S. Gallinarum zijn salmonella's zonder flagel, dus onbeweeglijk. Omdat de algemene kweekprocedure is gericht op de beweeglijke salmonella's, is deze niet geschikt om S. Pullorum of S. Gallinarum aan te tonen. Ophoping in seleniet-cystine of RVS zonder voorophoping is de aangewezen methode voor monsters waarin veel omgevingskiemen kunnen worden verwacht (o.a. mestmonsters). Het is bij de GD mogelijk om SP/SG te testen op mest/dons/liggenblijvers. Dit gaat middels een ophoping in RVS waarna verdere identificatie gaat op basis van PCR (dons) of serotypering en biochemie (mest/liggenblijvers).

S. arizonae is wel beweeglijk en kan met de algemene kweekprocedure worden aangetoond, wel moet er rekening mee worden gehouden dat de kolonies op de XLD-plaat af kunnen wijken van de overige salmonella´s. Indien onderzoek op S. arizonae gewenst is, moet dit van tevoren gemeld worden.

Bij klinische ziekte kan S. Pullorum, S. Gallinarum of S. arizonae eenvoudig vanuit afwijkende organen worden gekweekt. Standaard media als Schapenbloedagar (SBA) of MacConkey agar zijn hiervoor geschikt. De kolonies van S. arizonae lijken erg op die van de zoönotische salmonella’s. De kolonies van S. Pullorum en S. Gallinarum zijn meestal een stuk kleiner. Ook bij een gram-kleuring zijn S. Pullorum en S. Gallinarum kleiner dan de overige salmonella’s.

Onderscheid tussen vaccin- en veldisolaten van S. Gallinarum kan lastig zijn. Er zijn klinische infecties beschreven met isolaten die dezelfde eigenschappen hebben als de vaccinstam. In bepaalde situaties kunnen biochemische of genetische testen (PFGE/WGS) uitwijzen dat het een veldisolaat betreft, maar er blijft een grijs gebied waarin vaccin- en veldisolaten niet te onderscheiden zijn.

PCR

Met een algemene salmonella-PCR is ook (de afwezigheid van) S. Pullorum en S. Gallinarum aantoonbaar. Bij GD is een PCR beschikbaar voor de identificatie van S. Pullorum en S. Gallinarum uit donsmonsters. 

Serologie  

Omdat S. Pullorum en S. Gallinarum duidelijk invasief zijn en binnen een koppel zeer besmettelijk, zullen al vrij snel (enkele weken) na besmetting afweerstoffen aantoonbaar zijn bij een deel van de dieren. Serologie speelt dan ook een grote rol bij de monitoring. Voor monitoring is het begin van de broedeiproductie het meest geschikte moment voor onderzoek. Juist op dit moment treedt vaak seroconversie op bij subklinisch geïnfecteerde opfokkoppels.

Voor monitoring wordt de Snelle Plaat Agglutinatie-test (SPA) gebruikt. Kruisreacties kunnen optreden met geïnactiveerde S. Enteritidis-vaccins of S. Enteritidis-infecties. Kruisreacties met geïnactiveerde S. Enteritidis-vaccins zijn van voorbijgaande aard. Het levend S. Gallinarum-vaccin geeft uiterst zelden reacties in de S. Pullorum- en S. Gallinarum-antistoffen-SPA. Een infectie kan serologisch gemist worden bij (per)acute sterfte (de dieren krijgen geen tijd om te seroconverteren, m.n. bij S. Gallinarum) of als infectie met een variant-stam optreedt.

Serologische testen voor S. arizonae zijn niet beschikbaar.

Regelgeving

Nederlandse regelgeving

Op basis van het Nederlandse besluit diergezondheid is GD aangewezen om de verplichte monitoring op S. Gallinarum, S. Pullorum en S. arizonae uit te voeren. Monitoring van S. Pullorum en S. Gallinarum is verplicht gesteld voor kippen, kalkoenen, parelhoenders, kwartels, fazanten, patrijzen en eenden die bedrijfsmatig worden gehouden als vermeerderingsdier. Monitoring van S. arizonae is alleen verplicht voor kalkoenen. Het moment van monitoren is aan het begin van de productie (rond 22 weken voor reproductiekippen, 34 weken voor reproductiekalkoenen). Van reproductiekoppels die positief zijn voor S. Pullorum, S. Gallinarum of S. arizonae mogen geen broedeieren worden afgeleverd.

Europese regelgeving

De Europese regels om dierziekten te voorkomen en te bestrijden zijn vastgelegd in de Animal Health Regulation (AHR). Deze verordening is sinds is vanaf 21 april 2021 van kracht. Op de website van de rijksoverheid wordt uitgelegd wat er is veranderd voor houders of vervoerders van pluimvee, eendagskuikens, broedeieren of siervogels.

Op basis van deze Europese Diergezondheidsverordening (EU) 2016/429 Animal zijn S. Gallinarum, S. Pullorum en S. arizonae aangewezen als categorie D ziekte. Dit betekent dat er eisen worden gesteld aan internationale handel in pluimvee en eieren. Deze eisen gelden voor bedrijven die broedeieren produceren en zijn vastgelegd in de gedelegeerde verordening (EU) 2019/2035. Hierin staat dat broederijen tenminste elke 6 weken dons-/meconiummonsters en zwakke kuikens/liggenblijvers insturen voor SP/SG-onderzoek. Tevens wordt er bemonsterd bij de aanvang van de productieperiode(s) van broedeieren. 

Aanpak besmette bedrijven

Vaccinatie

In Nederland is er vaccin beschikbaar tegen S. Gallinarum (met kruisimmuniteit tegen S. Pullorum) wat geschikt is voor toediening bij kippen vanaf 6 weken. Kruisimmuniteit vanuit S.E.-vaccins is ook in studies beschreven.

Antibiotica

Bij vleeskuikens en leghennen zijn deze salmonella’s niet bestrijdingsplichtig. In sommige gevallen is een behandeling met antibiotica gewenst, bijvoorbeeld in het geval van verhoogde uitval. Houd er rekening mee dat een behandeling met antibiotica de infectie niet zal genezen, waardoor dragerschap aanwezig blijft in een koppel. Uitval en productiedaling kunnen recidiverend zijn. Gezien de verticale transmissie, is het bij vermeerderingskoppels meestal de enige optie om het koppel te ruimen, om te zorgen dat de verspreiding van S. Pullorum of S. Gallinarum stopt.

Volgens het oude formularium (KNMvD, 2012) is een behandeloptie bij leghennen oxytetracycline. Volgens het huidige formularium (KNMvD, 2022) zijn dat tiamuline en tylosine.

Om een beeld te krijgen van de antibiotica gevoeligheid van Salmonella Pullorum, is deze van negentien isolaten uit Nederlands pluimvee (commerciële en kleinschalige houderij) in de jaren 2011 tot en met 2024 getest.

In het geval van infectie van S. Pullorum is oxytetracycline het eerstekeusmiddel voor eileggende dieren, op basis van werkzaamheid gerapporteerd in literatuur en antibioticumgevoeligheid van isolaten uit Nederlands pluimvee. Het gebruik van sulfonamiden bij leggende hennen wordt afgeraden omdat ze mogelijk effect kunnen hebben op de vorming van de eischaal. Bij jonge kuikens en vleeskuikens zijn bij een infectie met Salmonella spp. TMP/S of doxycycline de eerstekeusmiddelen.

Een andere mogelijke behandeloptie zijn aminoglycosiden. Opties binnen deze groep antibiotica zijn apramycine, en neomycine, waarbij de gevoeligheid van Nederlandse isolaten goed is (0% resistent), en in mindere mate streptomycine (0% resistent, 32% intermediair gevoelig), maar niet spectinomycine (5% resistent, 95% intermediair gevoelig). Aminoglycosiden worden (bij orale toediening) echter maar minimaal opgenomen uit de darm en zijn daarom niet geschikt voor de behandeling van systemische infecties met S. Pullorum. Omdat Enterobacteriaceae, waartoe salmonella’s behoren, worden beschouwd als intrinsiek resistent tegen tiamuline en tylosine, zijn deze middelen geen optie voor behandeling.

Gezien de lage mate van voorkomen van Salmonella Pullorum-uitbraken in Nederland is het aan te raden om van alle gevallen de kiem te isoleren en de antibioticumgevoeligheid te bepalen. Met het resultaat van de bepaling kan het overzicht vervolgens per uitbraak worden geüpdatet.

Tabel: Percentages gevoelige (S), intermediair gevoelige (I) en resistente (R) Salmonella Pullorum-isolaten uit Nederlands pluimvee, 2011 t/m 2024

^a Vermeld is de concentratie van trimethoprim, getest in een concentratieratio van 1:19 (trimethoprim/sulfamethoxazol).

Overige maatregelen

Opsporen/afvoeren besmette dieren

Bij reproductiepluimvee zijn S. Pullorum, S. Gallinarum en S. arizonae aangifteplichtig vanwege het risico op verticale overdracht. Broedeieren van positieve koppels mogen niet verhandeld worden, in de praktijk worden positieve vermeerderingsbedrijven geruimd.

Algemene maatregelen

S. Pullorum, S. Gallinarum en S. arizonae blijven makkelijk in de stalomgeving hangen. Goede reiniging en desinfectie met extra aandacht voor insecten, bloedluizen en ongediertebestrijding zijn dus noodzakelijk. Salmonella is gevoelig voor de meeste desinfectiemiddelen. Voorts is biocontainment van belang om te voorkomen dat de ziekte zich verspreid: indien van toepassing valt hier te denken aan ophokken, het bedrijf als laatste op de dag bezoeken, bedrijfseigen kleding, douchen en ontsmetten bij (betreden en) verlaten van het bedrijf, één op één transport, gebruik van wegwerptrays.

Maatregelen in kader volksgezondheid

S. Pullorum en S. Gallinarum vormen voor de volksgezondheid maar een zeer beperkt risico. Alle acties die ondernomen worden voor het beperken van incidentie is gekoppeld aan het feit dat het een ernstig ziektebeeld geeft bij dieren.

Preventie

Om infecties met niet-zoönotische salmonella’s te voorkomen is het in de eerste plaats belangrijk om eieren van salmonella-vrije koppels te gebruiken. De controle vindt plaats door bloedonderzoek tijdens het in de leg komen en vervolgens door klinische inspecties. Het is daarom belangrijk om bij gevallen van S. Pullorum, S. Gallinarum en S. arizonae bij jonge dieren een traceringsonderzoek in te stellen. Naast een salmonella-vrije herkomst zijn hygiënemaatregelen belangrijk om insleep van de ziekte te voorkomen. Na een uitbraak van S. Gallinarum is het aan te raden de volgende koppels hiertegen te vaccineren.

Literatuur

• Barrow, P., Nair, V., Baigent, S., Atterbury, R., & Clark, M. (Eds.). (2021). Poultry Health: A Guide for Professionals. CABI.
• Swayne, D. E. (2019). Diseases of poultry. John Wiley & Sons.
• Daigle, F. (2021). Special Issue “Salmonella: Pathogenesis and Host Restriction”. Microorganisms, 9(2), 325.